DE LINIE van 2 Juli 1948

Rubriek: Weekend

STERK VERHAAL

WEINREB

Toen ik twee maanden geleden in deze rubriek een verhaal over het England-Spiel afdrukte voorzien van enkele regels oneerbiedig commentaar omtrent de wijze waarop mensen die voor vele anderen het predikaat „held” verdienen, met een kluitje in het riet gestuurd zijn om niet te zeggen weggewerkt -toen konden we niet voorzien dat zo spoedig een dergelijke lawine van persmededelingen, onthullingen, interviews en ander nieuws over het E-Spiel over het argeloze vaderland zou worden uitgestort. Aan de -eindelijk! - tot verontwaardiging gebrachte publieke opinie is thans plechtig beloofd, dat de twee polen van dit Spiel (Schreieder en Giskes in Nederland, en een tak van onze Inlichtingendienst in Londen) zich zullen verantwoorden voor de Enquetecommissie. Wachten we dus nederig af.

Thans vraag ik met niet geringer verwachting de aandacht der getrouwe lezers van deze romantische uithoek voor een affaire, die op zichzelf niet minder fantastisch is dan het E-spiel, nog minder bekend in Nederland, en - als dat mogelijk is - een nog stuitender bewijs voor de grenzenloze verwording van sommige organen der politieke justitie in ons zo humanistisch-liberale vaderland. Het gaat hier slechts om een man, die sedert drie jaar onschuldig in een Scheveningse cel zit alwaar hij lange tijd behandeld is als een bijzonder kwaadaardig soort oorlogsmisdadiger. Boven dit verhaal had eigenlijk moeten staan: ,,De Nederlandse DREIJFUSS-affaire van 1948”. Doch om dit opschrift te doorgronden, moet men eerst de gegevens vernemen. Ik vraag excuus, dat ik deze feiten, gebouwd op zovele miserabele tragedies en mensendrama's, in een Sterk Verhaal onder de aandacht (en hopelijk in de verontwaardiging) van vele lezers breng - doch deze publiciteit is naar mijn gevoel de beste dienst, welke ik aan het mij volkomen onbekende slachtoffer bewijzen kan.

Toen de oorlog uitbrak woonde in Den Haag een ongeveer 35-jarige Jood, Frederyk Weinreb genaamd. Hij was geboren in de buurt van Lemberg in Polen, doch reeds als kind naar Nederland gekomen, en men kan niet anders zeggen, dan dat hij een oer-Nederlandse opvoeding heeft genoten, in patriotisme niet onderdoende voor geboren en getogen vaderlanders. Hoewel uit zeer behoeftig milieu en practisch zonder verwanten opgroeiend, kon hij de HBS in 's Gravenhage afmaken, waarna hij economie studeerde aan de Handels-hogeschool te Rotterdam. Als student viel hij op door bijzondere bekwaamheid, was reeds lang voor zijn doctoraal-examen verbonden aan het Nederlands Economisch Instituut (waar hij o.a. werkte onder leiding van de huidige min. Lieftinck) en redigeerde als student zelfs 'n rubriek in 't bekende weekblad Economisch-Statistische Berichten. Reeds jong was hij een expert op het terrein van conjunctuurdiagnose en mathematische statistiek. Kortom, was er geen oorlog gekomen (en hadden de Jodenbepalingen hem niet spoedig uit zijn werkkring geworpen) dan zou hij zonder enige twijfel een vooraanstaand Nederlands econoom geworden zijn.

Weinreb was buitendien een zeer religieus mens, die door hardnekkige eigen studie (hij kwam uit een ongelovig gezin) tot grote Bijbelkennis was gekomen. Een der grootste Joodse voormannen dezer eeuw, Dr. Nathan Birnbaum, die in 1938 uit Duitsland gevlucht was, beschreef hem als een genie, dat niet alleen aan het Joodse volk nog grote diensten zou kunnen bewijzen. Getuigen die hem en zijn gezin in het begin van de oorlog vaak bezochten, noemden zijn huis een middelpunt voor hen die Joodse geest waarderen". Zijn woning stond open voor iedereen die hulp zocht of in moeilijkheden verkeerde - hoeveel waren er dat niet, reeds in 1940/41 en ontelbaren hielp hij uit de nood, geestelijk of materieel. Armen aten hij hem aan tafel en de atmosfeer in zijn huis, de levenswijs der huisgenoten, herinnerde aan oud-testamentische figuren, zo verklaart een vertegenwoordiger van de Freeland League, het Joods-Amerikaans kolonisatiegenootschap. Dat hij ook in internationale Joodse kringen zeer gezien was, blijkt o.m. uit het feit, dat hij reeds op 25-jarige leeftijd uitgenodigd werd om in Karlsbad een voordracht te komen houden over de beroepsomvorming van Joodse emigranten.

***

Welnu, het feit ligt er dat deze Dr. F. Weinreb, die met zijn gezin heelhuids door de massale Joden-moord van deze oorlog gekomen is, na de bevrijding (toen hij van zijn onderduikplaats op de Veluwe naar Den Haag terugkeerde) is gearresteerd, door POD- en BS-lieden herhaaldelijk zwaar is mishandeld, met de dood bedreigd, als aarts-oplichter en aarts-verrader aan de kaak is gesteld, in de gevangenis is geworpen en daar nu nog zit. Het Bijzonder Gerechtshof te Den Haag veroordeelde hem tot 3½ jaar gevangenisstraf. (De aanklacht luidde: 1) Hij heeft Joden aan de SD verraden. 2) Hij heeft zich financieel bevoordeeld door Joden op bedriegelijke gronden geld af te zetten). In hoger beroep werd door de advocaat-fiscaal van de Bijzondere Raad van Cassatie 6 jaar tegen hem geeist. Hij wacht nog steeds op uitspraak. De pers heeft zowel bij het eerste als het tweede proces zonder een zweem van protest of zelfstandig onderzoek aangenomen dat hij een verrader was - wel niet zulk een super-verrader als aanvankelijk werd gepropageerd, maar dan toch een ordinaire profiteur. Hoewel er een berg schriftelijke verklaringen en getuigenissen bij de hand was van Joden uit New-York, Suriname, Tel-Aviv, Parijs, Geneve, Amsterdam, Londen, die mededeelden dat ze door interventie van Weinreb, door zijn financiele of administratieve en in ieder geval illegale hulp van deportatie gered waren; en hoewel vaststaat dat honderden Joden ofwel naar het buitenland hebben kunnen ontkomen, ofwel in Westerbork zijn vastgehouden inplaats van naar Polen te verdwijnen, louter door de vaak geniale intriges van Weinreb - dit alles heeft niet kunnen bewerkstelligen dat de man op vrije voeten kwam, laat staan werd vrijgesproken. Wat nog merkwaardiger is: geen enkel publiek orgaan in Nederland heeft geprotesteerd tegen de behandeling van deze prominente figuur. Er zijn geen comitee’s geen oproepen, geen protesten opgemerkt. Geen hooglerarencommissie heeft zich bewogen gezien, in dit geval op te komen voor de elementairste menselijke rechten (zoals wel geschiedt in Spaanse of Griekse aangelegenheden......). Ja zelfs officiele Joodse Instanties in Nederland hebben, met uitzondering van de Opperrabbijn persoonlijk, hun handen van deze besmette figuur teruggetrokken. Een deskundig waarnemer verklaart dit vreemde verschijnsel - aldus lees ik in een stuk uit het dossier-Weinreb - uit de omstandigheid, dat Weinreb tegen de concentratie van zovele Joden in Palestina ageerde en het Zionisme beschouwde „als een soort van psychopathische chauvinisme-stuip van door allerlei psychische oorzaken uit het evenwicht gehutste twintigste-eeuwse Joden”. Daarom laat het officiele Nederlandse Jodendom hem nu, wat de publieke zijde betreft tenminste, in de steek: intern-politieke groepsredenen heet dat. De enige instanties, die, zich tot nog toe daadwerkelijk ingespannen hebben om een einde aan zijn lot te maken en zijn gezin van de morele en maatschappelijke ondergang te redden, zijn enkele Amerikaanse genootschappen geweest o.a. de Liga voor de Rechten van de Mens te New-Vork. Wellicht herinnert men zich, dat een waarnemer door deze Liga naar het eerste proces-Weinreb gezonden is. De dagbladen hebben dat vermeld zonder deze merkwaardige geste van een internationaal genootschap nader te onderzoeken: of is het gewoon, dat men dit blijk van wantrouwen in de politieke rechtspleging van ons vaderland als vanzelfsprekend vermeldt?

*****

Uit de kilogrammen documenten, welke de affaire-Weinreb reeds heeft opgeleverd, beschrijven we hier in kortste samenvatting wat zich sedert 1941 heeft afgespeeld. De lotgevallen van Weinreb-zelf --die vaak op een werkelijk wonder lijken, en daarom ongelofelijk schijnen -- moeten we daarbij wegens plaatsgebrek vrijwel buiten beschouwing laten.

In 1941 werden honderden Joden uit Den Haag en omgeving opgeroepen voor arbeidsdienst, zoals dat toen heette. Weinreb begon voor enkele van zijn bedreigde kennissen valse doktersen recepten uit te schrijven. Hij werd hiertoe gedreven uit religieuze hulpvaardigheid (een groot aantal getuigen heeft van hem verklaard, hoezeer hij het verstond, krachtens zijn vroomheid en Gods-vertrouwen deze mensen levensmoed te geven) en uit de idee, dat elke methode om tijd te winnen geoorloofd was. In die dagen wist immers nog niemand, welke verschrikkingen de gedeporteerden in Polen wachtten, en hoelang de oorlog nog duren zou. Van de vervalste doktersbewijsjes tot het scheppen van een valse inteken-lijst om naar het neutrale buitenland te kunnen emigreren was de volgende stap. Honderden Joden kwamen bij hem, in de veronderstelling dat hij -- krachtens zijn vroegere internationale relaties -- een methode kende om legaal naar het onbezette Frankrijk, en vandaar naar Zwitserland of Portugal te ontkomen. Hij liet voor het plaatsen op deze lijst betalen, meestal geringe bedragen tussen 100 en 1000 gulden die iedereen graag ervoor over had. Bovendien nam hij onvermogenden gratis op, en besteedde hij resterende gelden om tal van onderduikers te financieren. Hij had daartoe een compleet schaduw- bureau gecreeerd. Dat zijn financeele manipulaties geenszins op eigenbelang gericht waren (in zijn gevaarlijke positie zou dat eigenbelang hem weinig gebaat hebben) staat, ook uit tal van getuigenverklaringen, vast. Andere quasi-lijsten zoals de Weissman-, Kallmeyer- en andere Sperren eisten tienduizenden guldens betaling, om van juwelen en andere kostbare goederen te zwijgen. Men weet dat door het Sperre-systeem een tijdlang- duizenden Joden achtergehouden zijn, bijvoorbeeld in speciale barakken van Westerbork, en later via Theresienstadt of Bergen-Belsen zijn gered. o.m. door uitwisseling naar de geallieerden. Bovendien kregen vele Joden, op de Weinreb-Sperre geplaatst, van Weinreb zelf het duidelijke advies om onder te duiken inplaats van op de imaginaire trein te wachten die hun de vrijheid zou bezorgen. Weinreb verschafte daartoe langs een omweg tal van onderduikadressen, hetgeen in de eerste jaren van de oorlog een verschrikkelijk moeilijke vernederende en slopende taak was.

Op een gegeven moment door de SD gearresteerd wegens zijn illegale bemoeiingen, wist hij aan enkele ambtenaren duidelijk te maken dat hij over speciale relaties met de Wehrmacht beschikte, en door middel van geld diensten bewezen kreeg via een functionaris van de Haagse Orts-kommandantur en een hooggeplaatst generaal in Duitsland. Deze generaal had Weinreb beloofd, voor de trein met emigranten speciaal verlof te zullen verlenen. Dit - natuurlijk volkomen uit de lucht gegrepen - schertsverhaal, door Weinreb in een soort van laconieke doodsnood verzonnen (hij was bij de eerste verhoren zwaar mishandeld doch onbreekbaar) vervulde de SD-ers met verbazing. Niet alleen zagen ze zichzelf reeds beloond door de ontdekking van een Wehrmachts-complot tegen de politiek van de geniale Fuhrer, met de daaraan verbonden promotie - maar ook werd hun begeerte gewekt door de omkoopgelden welke Weinreb schijnbaar door middel van zijn Sperre toevloeiden. Weinreb wist hun platvloerse fantasie dermate te voeden, dat ze hem uit Westerbork (waarheen hij inmiddels afgeschoven was) terug lieten halen, hem opnieuw in de Scheveningse gevangenis plaatsend - ditmaal echter met speciale voorkeursbehandeling, goede “ziekenkost”, versterkende middelen, zonnebaden etc. om hem, nadat hij opgeknapt was van de doorstane ontberingen, in Den Haag een bureau toe te wijzen waar hij voort kon gaan met het verzamelen van Joden en hun gelden, op de lijst-van-belofte... Ze lieten hem zelfs naar Brussel reizen om ook daar te beproeven, zulk een geld en juwelenfiliaal te stichten. Alles moest naar binnen onder strikte geheimhouding geschieden, en naar buiten als pseudo-clandestien lokmiddel voor angstige Joden die per se uit het land weg-wilden.

Dit alles klinkt dermate ongelofelijk, dat men de uitvoerige dossiers met al de beschrijvingen en verklaringen omtrent Judenspiel, door Weinreb met de Haagse Gestapo gespeeld, bestudeerd moet hebben om het mechanisme van dit spel te doorzien, en van Weinreb's behaalde successen te genieten. Er is door zijn toedoen niet een Jood slachtoffer van de SD geworden. Er zijn door dit spel honderden en honderden mensen gered. Deze twee feiten staan vast, behalve voor een aantal kwaadwilligen of onnozelen, die om tal van redenen bevreesd zijn dat een in vrijheid gestelde Weinreb - die door zijn illegale bezigheden natuurlijk tal van personen op niet altijd even verheffende wijze heeft leren kennen - hun last zou kunnen veroorzaken.

In het verloop van zijn werk met de Haagse SD-ers Fischer en Koch en hun beruchte Nederlandse handlangers Krom en Bolland (beiden thans ter dood veroordeeld) is Weinreb nog eenmaal gevangen gezet, naar Westerbork gebracht met zijn gezin, weer teruggehaald, en toen het kat-en-muis-spel tenslotte vast-liep juist op tijd ondergedoken. De Gestapo zag toen in, welk een blunder zij geslagen had, doch heeft zich niet meer op haar slimme tegenspeler kunnen wreken.

*******

Werd Frederyk Weinreb na de bevrijding van Nederland voor zijn even fantastische als zenuwslopende prestaties gedecoreerd en gehuldigd?

Op 3 Juni 1945 kon hij eindelijk van de Veluwe naar Den Haag terugkeren.

Welgemoed begaf hij zich naar de POD om zijn hulp aan te bieden bij het ontraadselen van 'n aantal duistere kwesties, waarin hij was ingewijd door zijn vele contacten in de Cellenbarakken te Scheveningen en in het SD-hoofdkwartier te Den Haag. Hij werd ogenblikkelijk gearresteerd, en aan de bewakingsmanschappen van de BS werd door een Mr. X., een der vele opperzuiveraars uit die dagen, toegeroepen dat hier nu dé grote verrader was, die zijn eigen gezin had laten uitmoorden, een trein met vluchtelingen inplaats van naar Portugal naar Polen had laten rijden (!), sedert 1944 in Zwitserland luxueus ondergedoken was etc. Op het Haagse Lyceumplein werd Weinreb doorlopend mishandeld en geplaagd, men trachtte hem uit te hongeren en door de meest waanzinnige geruchten steeds dieper omlaag te duwen. Op zijn protest tegen bovengenoemde Mr. X., waarom deze toch bewuste leugens liet verspreiden, antwoordde deze ,,jurist” o.a. dat hij een realist was en van de ,,kracht van geruchten dankbaar gebruik zou maken. Ik ben nu vrij en in een vooraanstaande positie en jij maar een ellendige gevangene. Nog drie maanden actie van mij en je zult eens zien..." (letterlijk). Een verder staaltje van “verhoren” in 't Haagse Huis van Bewaring in de bevrijdings-maand Juni 1945:

Rechercheurs: - Hebben ze jou op het Lyceumplein geslagen?

Weinreb: - Ja.

R.: - Wie hebben dat gedaan?

W.: - De heren Mr. X. en H. en V.

R.: - Waarom hebben ze jou geslagen?

W.: - Dat weet ik niet.

R.: - Maar wij wel. Je bent een verdomde rotschoft. Je hebt half Nederland verraden en je eigen familie. Wij weten alles. Het is verdomd jammer dat ze zo'n schurk niet kunnen doodslaan.

W.: - Alles kan nagegaan worden en dan zal wel blijken dat het niet waar is.

R.: - Je zit dus ook al onschuldig. Toevallig!

W.:- Mag ik misschien vertellen hoe alles in elkaar zit?

R.: - Je hebt je smoel te houden en als je nog eens durft te zeggen dat je door ons geslagen bent dan zul je pas merken wat slaan is.

W. - Maar u vraagt het mij toch en ik hoef er toch niet om te liegen?

R.: Je zult wel niet van de eerste leugen gebarsten zijn en je weet nu waar het op staat.

W.: - Maar krijg- ik nu gelegenheid om mijn verklaring te geven?

R.: - Zit jij eerst maar een jaartje, dan word je wat rustiger.

W.:-Maar dat is toch geen methode zo.

R.: - Geef die vent een pak slaag. Waarop Weinreb de gang in vluchtte, achtervolgd door de rechercheurs die de bewakers toeriepen: ,,Die schoft moet terug. Einsperren!"

* *

Weinreb zit nog steeds in de Cellen barakken van Scheveningen op zijn vonnis te wachten. Een tijdje terug woonde hij tussen Rauter en Schreieder in, op de speciale gang van zware, geisoleerde gevallen...... En de hoogste Nederlandse justitionele autoriteiten weten hier alles, alles van..

 

A. M.